BUŞEHR (AA) – Stratejik pozisyonu nedeniyle tarihte yabancıların ilgisini çeken ve 19 ve 20. yüzyıllarda İngiliz işgaline karşı İran’daki direnişin merkezi olarak bilinen Buşehr kenti, İran tarihinde 3 defa İngiliz işgaline uğradı.
Buşehr, birinci olarak 1838’de Kaçar Hanedanlığı periyodunda İngiliz işgaliyle karşılaştı. İngiliz donanması, bu tarihte Buşehr kıyısındaki Kuti Mahallesi’ne çıkarma yaparak kenti işgal etti. İşgal, Buşehr’de halk kümelerinin direnişiyle son buldu ve İngiliz askerleri kenti terk etti.
İngiltere, bugün Afganistan sonlarında yer alan Herat kentini ele geçiren Kaçar hükümetine baskı yapmak için 1856’da tekrar kenti işgal etti.
Bu işgal de 1857’de imzalanan ve Kaçarların Herat’tan çekilmesine karşılık İngilizlerin de Buşehr’den ayrılmasını öngören Paris Antlaşması ile son buldu.
O periyotta Basra Körfezi’ndeki İngiliz hakimiyeti, stratejik pozisyonu nedeniyle Buşehr’deki limanın geliştirilmesine dayanıyordu ve 19’uncu yüzyıl sonlarından itibaren Almanya başta olmak üzere başka ülkelerin de Buşehr’e olan ilgisi arttı ve Buşehr’de Osmanlı İmparatorluğu dahil olmak üzere konsolosluklar açıldı.
Bu devirde İran’daki Kaçar hükümetinin bilhassa Almanya ile bağlantılarını geliştirmesi ve İngiltere’nin, Osmanlı İmparatorluğu’na karşı savaşta bölgedeki askeri komuta ve lojistik merkezi olarak Buşehr’i kullanmak istemesi nedeniyle İngilizler 8 Ağustos 1915’te kenti tekrar işgal etti.
Bu işgal sırasında İngiliz kuvvetleri, Buşehr’deki mahallî güvenlik güçlerini silahsızlandırdı ve Buşehr limanında konuşlu İran’a ilişkin donanma gemilerine el koydu. Kendi bayraklarını Buşehr hükümet konağına çeken İngiliz güçleri, işgale karşı çıkan kent sakinlerini de tutuklayarak Hindistan’a gönderdi.
İşgale karşı Almanların da desteklediği Buşehr’deki Tengistan ve Deştistan halk kümeleri, İngilizlere karşı direnişe başladı. İngiliz birliklerine karşı yaklaşık 5 bin şahıstan oluşan “Deliran Tengistan (Tengistan’ın Cesurları)” ismi verilen halk kümelerinin 7 yıl süren direnişi sonucu İngiliz işgali sona erdi.
Buşehr’deki Kuti Konağı ismiyle bilinen konsolosluk ve İngiliz askerlerinin mezarlığı
İran’ın Basra Körfezi kıyısındaki Buşehr kentinde İngiltere’nin 1913’te terk ettiği konsolosluk binası ve savaşta ölen İngiliz askerlerin defnedildiği bir mezarlık var.
Buşehr kentini işgal eden İngilizler tarafından 19’uncu yüzyılda inşa edilen konsolosluk binası, evvel İngiliz Doğu Hindistan Şirketi’nin genel merkezi ve daha sonra Buşehr’deki İngiliz konsolosluğu olarak hizmet verdi.
Kent sakinleri ortasında Kuti Konağı olarak bilinen iki katlı konsolosluk binası bulunduğu mahalleye de ismini verdi. Binanın doğu avlusunun güney tarafında, “İsa Mesih’in Zuhuru” ismi verilen ve 1911 yılında yapılan yüksek çatılı küçük dikdörtgen bir kilise mevcut.
Büyük kısmı tahrip edilen binanın bu vakte kadar restore edilmemiş olması da dikkati çekiyor. Kültürel Miras, El Sanatları ve Turizm Bakanlığı önceki yıllarda binayı restore ederek, Basra Körfezi Bölge Müzesi olarak hizmete açmayı planladığını açıklasa da şu ana kadar rastgele bir onarım süreci yapılmadı.
AA muhabirine Buşehr’de İngilizlere ilişkin izlere dair bilgi veren İranlı Tarih Araştırmacısı Prof. Dr. Abdulaziz Biladi, bilhassa 19’uncu yüzyıl ve 20’nci yüzyılın başlarında Buşehr kentinin stratejik pozisyonu nedeniyle birçok ülke nezdinde kıymetli görüldüğünü vurguladı.
O devirde yabancı ülkelerin Buşehr’e Tahran’dan daha fazla ehemmiyet verdiğini ve birçok ülkenin kentte konsolosluklar açtığını lisana getiren Biladi, İngiliz konsolosluğunun da bunlardan biri olduğunu belirterek, “O devirde büyük bir imparatorluğa sahip İngilizler, Buşehr’e herkesten çok daha fazla ilgi gösteriyordu.” dedi.
Biladi, deniz kıyısında bulunan iskelenin de konsolosluk binasına ilişkin olduğunu söz ederek “O periyotta İngilizler kıyıda kendi gemileri için İran’daki hükümetten müsaade almadan iskele inşa ettiler.” tabirlerini kullandı.
Prof. Dr. Biladi, “Birinci Dünya Savaşı’nda bilindiği üzere büyük çatışmalar yaşanmış ve Osmanlı İmparatorluğu maalesef savaştan hezimetle çıkmıştı. Bunun sonucunda da Osmanlı’nın elindeki topraklar Britanya İmparatorluğunun eline geçince bölge parçalandı.” diye konuştu.
Buşehr’de, İran’ın İngiliz işgaline karşı direnişi ve ayrıyeten Birinci Dünya Savaşı sırasında ölen İngiliz subay ve askerlerin defnedildiği bir mezarlık da yer alıyor. Mezarlığın girişinde ise “İngiliz işgalcilerinin mezarlığı” tabirinin olduğu bir tabela bulunuyor.
İran’da 2000 yılında ulusal anıtlar listesine alınan mezarlık giderek yerleşim alanına dönüşmüş. Mezarlığa ilişkin eski fotoğraflarda mezarların üzerinde günümüzde izine rastlanmayan haç işaretleri olduğu görülse de şu anda mezarlığın bakımsız ve çalılarla kaplı olması moloz kesimlerinin ve çöplerin atıldığı bir alan haline gelmesi dikkati çekiyor.
Muhabir: Ahmet Dursun
